نگاهی به ۵ مسجد هویتی مشهد | از مسجد «بناها» تا «ملک‌شاه»

به گزارش شهرآرانیوز؛ مساجد باسابقه و بااهمیت مشهد هرکدام پیشینه‌ای دارند، اما وجه اشتراک همه‌شان ثبت رویداد‌های مهم مربوط وقایع تاریخی مشهد است. این مساجد پایگاه‌های اثرگذاری در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس بوده‌اند. گذشته از این بعد مهم، نام مساجد هم داستانی خواندنی دارد.

برای نمونه، درباره مسجد فیل چند روایت مختلف نقل می‌شود. برخی‌ها می‌گویند، چون واقف زمین مسجد بینی بزرگی داشته است و به او «حسن‌فیل» می‌گفته‌اند. این مسجد به نام «مسجد فیل» معروف شده است.

نقل دیگر این است که در گذشته، روی زمین این مسجد کاروان‌سرایی در مسیر جاده ابریشم قرار داشته است که فیل‌های کاروانیان را در آن می‌بسته‌اند. از همین رو، این مکان به «فیل» شهرت پیدا می‎کند. بعد‌ها نیز که وقف مسجد می‌شود، همین نام رویش باقی می‌ماند. در مطلب پیش رو، به پنج مسجد مهم مشهد اشاره شده است که در ادامه می‌آید.

مسجد بناها، آغاز تشییع پیکر شهدا

«آقاحسین» نام قدیمی این مسجد باریشه است که یک شبستان بزرگ و صحن وسیع دارد. این مسجد در حدفاصل دو محله قدیمی سراب و ارگ واقع است. پس از ایجاد خیابان خسروی در سال ۱۳۱۰، این مسجد در حاشیه خیابان واقع شد و در آن رو به خیابان گشوده شد.

مسجد آقاحسین از وقتی توسط صنف بنا‌ها تعمیرات کلی شد، طبق رسم قدیمی به نام مسجد بنا‌ها معروف و نامیده شد. در جریان جنگ تحمیلی، نخستین‌بار پیکر شهدا از این مسجد که فاصله کمی با حرم مطهر دارد به سوی مضجع شریف امام رضا (ع) و سپس به سوی مزارشان تشییع شد. بعد از آن، مسجد بنا‌ها با نام شهدا پیوند خورد و نزد مردم به این نام مشهور شد.

از سوی دیگر، این مسجد از اصلی‌ترین پایگاه‌های مردم در سال ۱۳۵۷ به شمار می‌رفت. شب‌های سه‌شنبه جلسه‌ای در این مسجد برگزار می‌شد و افرادی، چون آیت‌ا... طبسی، شهید هاشمی‌نژاد و ابوالحسن شیرازی برای سخنرانی و دیگر کار‌ها به آنجا می‌آمدند و مسائل گوناگونی را مطرح می‌کردند، از برنامه‌ریزی برای اعزام مبلغان به نقاط مختلف استان تا اعطای ۲۵۰ تا ۳۰۰ وام سالانه به طلبه‌ها.

مسجد کرامت، پایگاه انقلاب اسلامی

داستان شکل‌گیری مسجد کرامت را باید از یک تغییر رویه سیاسی در برخورد با حکومت شروع کرد. مرحوم عابدزاده معتقد بود فعالیت‌های سیاسی او را از اهدافش دور می‌کند. همین حرف‌ها و عمل‌ها هم باعث شد گروهی از اعضای اصلی «انجمن پیروان قرآن» سال ۱۳۳۷ خورشیدی در منزل ابوالحسن سررشته‌دار جمع شوند و با انتشار بیانیه‌ای، کناره‌گیری خود را از آن اعلام کنند.

گروه جداشده از انجمن، به‌ویژه دو نفرشان، عبدالرضا غنیان و ابوالحسن سررشته‌دار، توانستند با تشویق محمود کرامت، یکی از بازاریان و پهلوانان خوش‌نام مشهد که در فلکه حضرتی چلوکبابی داشت، ابتدا در سال ۱۳۴۴ خورشیدی خانه او را با عنوان بنای کرامت و سپس در سال ۱۳۵۱ به صورت رسمی به عنوان مسجد کرامت به پایگاهی فرهنگی، سیاسی و مذهبی تبدیل کنند.

مسجد کرامت چه به لحاظ موقعیت خاص مکانی‌اش در نزدیکی پایگاه اصلی مبارزات در محدوده حرم مطهر، بیت آیت‌ا... شیرازی، پایگاه جمعیت پایداری و ... چه به لحاظ حضور و فعالیت رهبر معظم انقلاب، آیت‌ا... واعظ طبسی و شهید هاشمی‌نژاد در سراسر طول مبارزه پایگاه و جایگاهی برای برنامه‌ریزی حرکت‌های مردمی بود. این مسجد پس از انقلاب نیز تا زمان تشکیل و سروسامان گرفتن نهاد‌های دولتی، سکان انقلاب را در مشهد در دست دارد.

حاج سید محمود کرامت در اسفندماه سال ۱۳۷۰ در هشتادودوسالگی دارفانی را وداع گفت و پیکرش در گوشه‌ای از مسجد کرامت و در کنار قبر همسرش، مرحومه صدیقه فتحعلیان، به خاک سپرده شد.

مسجد شاه، تاریخی و مبهم

مسجد شاه در امتداد بازار زنجیر سابق و نزدیک به مسجد گوهرشاد نیز از بنا‌های باشکوه موجود است که به احتمال زیاد، سنگ بنای آن در دوره شاهرخ تیموری گذاشته شده است. این بنا آخرین سازه‌ای است که شاهرخ تیموری از خودش به جا می‌گذارد و پایان ساخت آن پنج سال پس از فوت اوست. این بنا را که از آن چهارطاقی، دو مناره سرشکسته و یک ایوان باقی‌مانده بعضی مقبره غیاث‌الدین ملک‌شاه می‌دانند.

این بنای ششصدوشصت‌متری شباهت زیادی به مسجد مظفریه تبریز دارد. ایوانی در وسط، دو غرفه در دو طرف ایوان و دو مناره در دو سوی غرفه‌ها با کاشی‌کاری منحصربه‌فرد دل‌ربایی می‌کند. درباره این بنا همه‌چیز آن‌قدر پنهان است که درباره معمار آن نیز باید به «اما» و «اگر»‌ها روی آورد. بسیاری به دلیل شباهت این بنا با مسجد کبود تبریز، سازنده آن‌ها را یکی و میرزا شمس‌الدین تبریزی می‌دانند، اما افراد دیگری نیز معماری آن را نزدیک به مسجد گوهرشاد و معمار آن را قوام‌الدین شیرازی می‌دانند. مسجد شاه که بعد‌ها نام هفتادودوتن به خود گرفت، علامت سؤالی در ذهن مورخان است که بسیاری از وجوه آن پوشیده مانده است.

مسجد فقیه سبزواری، پایگاه دفاع از میهن

آیت‌ا... فقیه سبزواری از مراجع عالی‌قدر جهان تشیع بود که سال ۱۳۲۵ یا قبل‌تر از آن از نجف به مشهد مقدس آمد. او سال ۱۳۴۰ مقدمات ساخت یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه آن زمان را فراهم آورد و با این کار کوی طلاب را نیز ساخت.
آیت‌ا... سبزواری حدود دو سال بعد از اینکه کلنگ مدرسه علمیه را به زمین زد، دار فانی را وداع گفت و از زمین‌هایی که از آستان قدس گرفته بود، فقط زمینی ششصدمتری باقی ماند که گویا قصد داشت مسجدی بر آن بنا کند، اما اجل مهلت این کار را به او نداد.

با این حال، افراد دیگری بودند که از قصد و نیت آیت‌ا... سبزواری باخبر بودند و آن را اجرا کردند. این شد که دهه ۴۰ مسجد آیت‌ا... سبزواری به نام او ساخته شد. اکنون بخشی از این مسجد به موزه شهدای دفاع مقدس تبدیل شده است که آثار و اشیای به‌جامانده در این موزه نگهداری می‌شود.

مسجد گوهرشاد

این مسجد از نظر وسعت در مجموعه بنا‌های آستان قدس رضوی بزرگ‌ترین مسجد است که صحن آن با دو هزار و ۸۵۰ مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن است و در جنوب حرم امام رضا (ع) ساخته شده است. این اثر تاریخی از دوره تیموری به جا مانده و معمار آن قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی است. مسجد گوهرشاد با همت گوهرشاد، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان، همسر شاهرخ، فرزند تیمور گورکانی، و در دوران استانداری پسرش، بایسنقر میرزا، به اتمام رسیده است.

در قرن چهاردهم، دو واقعه مهم تاریخی مشهد در بستر این مسجد شکل گرفته که مهم‌ترین آن‌ها در سال  ۱۳۱۴ خورشیدی و در اعتراض به سر گذاشتن کلاه پهلوی و کشف حجاب رخ داده است. مسجد گوهرشاد در دوران مبارزات انقلابی مردم در دهه‌های ۴۰ و ۵۰  خورشیدی نیز یکی از کانون‌های محوری و مهم شهر بوده است.

برای نمونه، در مبارزات مردمی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ جمعیت زیادی که شمار شرکت کنندگان آن حدود سه تا چهار هزار نفر بوده‌اند، به رهبری یکی از علما برای برپایی نماز، راه مسجد گوهرشاد را پیش می‌گیرند.